شرح مختصر: ماهیان خاویاری كه به علت تولید خاویار لذیذ و گرانبها، گروهی از مهمترین ماهیان تجارتی جهان محسوب می شوند جزء نخستین مهره دارانی هستند كه سرسلسلگان آنها در دوران اول زمین شناسی از آغاز دورة كربنیفر در سطح وسیعی از آبهای روز زمین وجود داشته اند. نتایج حاصل از بررسیهای انجام شده، گونه های موجود را به اجداد قدیمی آنها كه 110 تا 125 میلیون سال پیش در دورة كرتاسه زندگی می كردند منسوب می نمایند و این ادامة حیات آنها از زمانهای بس قدیم تا امروز توجه بعضی از متخصصین دیرین شناسی را به خود جلب نموده است.

بر اساس آمار سازمان خواروبار جهانی در سال 1981 از مقدار بیش از 29 هزار تن صید جهانی ماهیان خاویاری در حدود 28 هزار تن فقط محصول دریای خزر بوده كه از این مقدار چیزی در حدود 1500 تن سهم ایران در جنوب دریای خزر و 26500 سهم شوروی سابق از این دریا بوده است. از این تاریخ به بعد روند تنزل صید این ماهیان در اثر بی توجهی به آلودگی آب رودخانه ها به ویژه در ولگا و همچنین فروپاشی نظام شوروی در جمهوریهای اطراف دریای خزر آغاز گردید به طوری كه مقدار صید شوروی در آخر این دهه در سال 1990 به مقداری در حدود 16 هزار تن تنزل یافت ولی در سواحل این در جنوب دریای خزر به علت اجرای طبیعی مقررات نظارت بر صید، مقدار صید نسبت به آغاز این دهه چیزی بیشتر از 500 تن فزونی داشته است كه البته این موضوع از نظر وجود جمعیتهای منطقه ای در جنوب این دریا قابل بررسی می باشد. ادامة روند صید نامعقول به ویژه بعد از فروپاشی كامل نظام شوروی سابق چنان ضربه ای به ذخایر ماهیان خاویاری دریای خزر وارد آورد كه طبق آمار فائو در سال 1993 مقدار صید روسیه از این ماهیان در دریای خزر به چیزی كمتر از 8 هزار تن و برای ایران نیز در این سال نسبت به 1990 از 2020 تن به 1500 تن كاهش پذیرفت.

به موازات این فاجعه در كشورهای اروپایی تولید ماهیهای خاویاری به صورت پرورشی در حال افزایش بوده است. برای مثال در سال 92-1991 مقدار 100 تا 200 تن از انواع ماهیهای خاویاری در آلمان پرورش یافته و تولید فرانسه نیز تقریباً همین مقدار بوده است. تولید ایتالیا در سال 1992 برابر 400 تن و در لهستان، مجارستان، بلژیك، دانمارك، اتریش و اسپانیا مجموعاً بالغ بر یك هزار تن بوده است. پرورش ماهیان خاویاری در كشورهایی نظیر چین، ژاپن و كشورهای آمریكای شمالی نیز رو به توسعه می باشد و در نروژ و یونان هم توجه خاصی به این شیوه معطوف داشته اند. از این همه اقدامات شاید بتوان این طور نتیجه گرفت كه بهره برداری از حاصل تكثیر و پرورش ماهیان خاویاری به تدریج می رود تا جایگزین صید آنها در طبیعت شود، درنتیجه ایران و روسیه در بازارهای جهانی با رقبایی روبرو خواهند شد كه به سرعت در حال توسعه صنعت پرورش این ماهیان هستند.

به علاوه در سالهای اخیر صید ماهیان خاویاری در روسیه هر سال بین یك تا دو هزار تن در حال كاهش بوده است و در سال 1994 مقدار كل صید این ماهیان در دریای خزر به 5700 تن و در سال 1995 به 2900 تن تنزل یافته است كه اگر وضعیت به همین ترتیب پیش برود بعید نیست كه تا اواسط دهة اول قرن بیست و یكم در اثر كم شدن ذخایر و محدود شدن آن، مقدار صید این ماهیان ارزش تجاری خود را كاملاً از دست بدهد (Ivanov et al. ,1999). نتیجة تجزیه و تحلیل تركیب صید سالهای اخیر در دریای خزر نه تنها حاكی از كاهش كل ذخایر است بلكه از خطر انقراض گونه هایی از این ماهیان نیز خبر می دهند. ماهی شیپ كه می تواند با ماهی دراكول دورگه های پرورشی با وزن بالایی ایجاد نماید رو به كاستی شدید نهاده است. نسل فیل ماهی كه در حال حاضر محل زاد و ولد اصلی آن شط ولگا در شمال و تا حدودی رود كورا در بخش جنوب غربی دریای خزر می باشد، در اثر آلودگی صنعتی و محدود شدن روز افزون سطح مناطق تخمریزی در این دو رودخانه هر روز با خطر بیشتری روبرو می باشد و طوری كه هر دو گونة بالا را به ویژه در سواحل ایران در جنوب دریای خزر باید جزء ماهیهای به شمار آورد. چه راه حلی برای رهایی از این خطرات در حوزه دریای خزر وجود دارد؟ در اینجا بدواً بحث رژیم حقوقی این دریا پیش می آید ولی از دیدگاه حفظ نسل و توسعه پایدار منابع زندة آن پاسخ عبارت است از؛ مقابله و مبارزه با:

-آلودگیهای صنعتی و زراعی.

-سد معبر پل ها و سدهای احداثی برروی رودخانه های ویژة زاد و ولد این ماهیها.

-صید قاچاق و غیرقانونی.

-صیدهای بی رویه و خارج از فصل.

چگونه می توان به این اهداف دست یافت؟

با همكاری مشترك چند جانبه كشورهای بزرگ و كوچك اطراف این دریا از طریق انعقاد و اجرای قراردادی تحت عنوان:

«عهدنامه منطقه ای حفاظت از منابع زنده ماهیان خاویاری دریای خزر» متشكل از كمیته های زیر:

-كمیته تهیه و تدوین آئین نامه و مقررات صید و نظارت بر آن.

-كمیته بهره برداری با هدف ایجاد بهبود در روشهای صید و تكنولوژی تهیه خاویار و سایر محصولات ماهیان خاویاری

-كمیته تخصصی غذای ماهیان خاویاری پرورشی با هدف پیدا كردن بهترین فرمول غذایی برای هر گونة مورد پرورش.

-كمیته تحقیقات بیولوژیك و بیوتكنیك تكثیر و پرورش ماهیان خاویاری دریای خزر.

-كمیته تهیه و تدوین آئین نامه و مقررات مبارزه با آلودگیهای صنعتی و زراعی و نظارت بر آن.

-كنسرسیوم تعیین و تقویت و تجدید نظرهای سالیانة قیمت جهانی خاویار محصول دریای خزر.

فهرست مطالب