بررسی تأثیر آموزش پیش‏دبستانی بر یادگیری مهارتهای روانی ـ حركتی و سازگاری اجتماعی دانش ‏آموزان دوره ابتدایی

درخصوص آموزش پیش دبستانی، دیدگاههای مختلف و گاه متعارضی ارائه شده است. از یك سو افرادی نظیر الكایند[1]، 1987؛ سیگل[2]، 1987؛ كانینگ[3] و لیون[4]، 1991؛ به نقل از لفرانسیوس[5]، 1996) معتقدند كه نباید كودكان را بی محابا به سمت آموزش های پیش دبستانی بكشانیم و جو حاكم بر بسیاری از برنامه های پیش دبستانی ممكن است كودكان آنطور كه باید و شاید به سوی پیشرفت رهنمون نسازد. دلیلی كه برای تدارك برنامه پیش دبستانی وجود دارد این است كه در حین آموزش های پیش از دبستان، كودكان تجاربی را می آموزند كه ممكن است در خانه نتوانند از اثرات مثبت چنین تجاربی برخوردار باشند. اما كانینگ و لیون (1991؛ به نقل از لفرانسیوس، 1996) بر این باورند كه افسانه تجارب اولیه[6] به این امر منجر شده كه ما نقش بزرگسالان را در محیط‏های پیش دبستانی كه باید فرصتی مناسب برای كودكان فراهم كنند را نادیده بگیریم. از سوی دیگر بسیاری از صاحبنظران (مثل دومان[7]، 1984؛ رسكولا[8]، 1991؛ پاندی[9]، 1991؛ به نقل از لفرانسیوس، 1996) معتقدند كه تجارب پیش دبستانی تاثیر مثبتی بر رشد كودكان خواهد گذاشت.

تاكید بر آموزش و پرورش در دوره پیش‏دبستان به علت واقع گرایی، بینش، تلاش و كوشش افراد بسیاری است كه عمر خود را صرف این كار كرده اند. اگر با توجه به منابع معتبر، از افلاطون
(427-347 قبل از میلاد مسیح) كه آغاز آموزش‏های اولیه را از هنگام تولد دانسته‏اند، بگذریم و (باربور، 1986)، باید بپذیریم كه افرادی مثل جان آموس كمینوس، ژان ژاك روسو، پستالوزی، فروبل، ماریامونته سوری، پیاژه و پژوهشگران كنونی جوامع مختلف و نیز جامعه علمی و فرهنگی ایران، در شناخت هویت واقعی این دوره از آموزش و نتایج اثر بخش آن بر سرنوشت كودكان كمك و یاری رسانده اند (مفیدی،1375).

در پژوهش حاضر، مهارتهای روانی ـ حركتی1 و سازگاری اجتماعی به عنوان متغیرهای اصلی در نظر گرفته شده‏اند. یكی از عوامل تعامل انسان با محیط، رفتارهای روانی ـ حركتی است. این رفتارها دارای تظاهرات متعددی مثلاً در كارهای صنعتی، حرفه‏ای، تكنیكی، مهارتهای شغلی، اعمال تجاری، وظایف روزمره، رانندگی، موسیقی، هنر و همینطور تربیت بدنی و ورزش می‏باشند، در حالی كه به نظر می رسد حیطه روانی اینگونه رفتارها مورد غفلت واقع شده است. مفیدی
(1375) بر ضرورت توجه به آمادگیهای جسمی و حركتی كودكان در دورة پیش از دبستان تاكید كرده است. او سعی كرده است ابتدا سالهای اولیه كودكی را به عنوان مرحلة ایده‏آلی برای یادگیری مهارتهای حركتی بشناساند، سپس قابلیت‏ها و تواناییهای كودكان را از نظر آموزش و یادگیری مهارتهای حركتی مد نظر قرار دهد.

به علاوه پژوهشهایی كه در زمینة مهارتهای روانی ـ حركتی و اثر برنامه‏های تمرینی بر افزایش و بهبود اینگونه مهارتها انجام شده است (بلیانی، 1377؛ یان و یان، 1991، رهبانفرد ، 1377 و خلجی و عماد، 1381) توانسته است تأثیر این برنامه‏های تمرینی را در بهبود مهارتهای روانی ـ حركتی نشان دهند.

از سوی دیگر مهارتهای اجتماعی نیز با مهارتهای روانی ـ حركتی ارتباط تنگاتنگ و نزدیكی دارند و جنبة مهمی از رشد كودك محسوب می شوند. هدف آموزشهای اولیه كودكان، اجتماعی بار آوردن (جامعه پذیری) آنان است (میزل2 ،1996، وینووسكیز3 ، 1994). توانایی برای ایجاد و حفظ ارتباطات با دوستان و بزرگسالان (همچون معلمان)، پایه و ركن اجتماعی شدن را در مدرسه شكل می‏دهد. مهارتهای اجتماعی كودكان ممكن است با پیشرفت تحصیلی بعدی آنها در ارتباط باشد (اسواتز1 و والكر2  ، 1984) و تجارب آنها با همسالان خود، احتمالاً روی نگرشهای آنان در ارتباط با مدرسه و یادگیری نیز تاثیر می‏گذارد (كاگان3  و همكاران 1995).

به مدد پژوهشهای مختلفی كه در زمینة تأثیر دورة پیش‏دبستانی برسازگاری اجتماعی دانش‏آموزان در دورة بعد انجام شده‏اند (نگاه كنید به كرمی و هیبت‏اللهی، 1377، تشكری و همكاران، 1364، اسحاق‏نیا، 1373)، این نكته خود را برجسته ساخته كه آموزشهای پیش دبستانی تأثیر بسزایی بر سازگاری اجتماعی ـ عاطفی دانش‏آموزان دبستانی دارد و لزوم برنامه‏ریزی مناسب در این زمینه برای پیش‏دبستانیها را گوشزد می‏كند. گالاهو و ازمان (1998) فعالیتهای حركتی را در پیشرفت تحول اجتماعی مؤثر می‏دانند و معتقدند كه شركت كودكان در فعالیتهای حركتی به تعامل موفق با دیگران، كنترل پرخاشگری، بروز هیجانات به روش جامعه‏پسندانه و فهم معنای درست و غلط كمك می‏نماید. مفیدی (1375) نیز فعالیتهای مربوط به كسب حركات ماهیچه‏ای درشت را در سایر جنبه‏های تحولی مثل تحول كلامی، زبان، مفاهیم مختلف و تحول اجتماعی مؤثر می‏داند. مثلاً فعالیت پرتاب توپ می‏تواند به مهارت در گرفتن بینجامد كه این مهارت زمینه‏ساز سبب رشد اجتماعی كودكان به هنگام شراكت در استفاده از توپ شود.

در مورد تفاوتهای جنسیتی در مهارتهای روانی ـ حركتی مطابق پیشینة پژوهشی، پسرها در مهارتهایی كه به نیرو و قدرت نیاز دارند، اندكی از دخترها جلوتر هستند ودخترها در مهارتهای حركتی ظریف و برخی مهارتهای درشت كه به تركیب تعادل خوب و حركت پا نیاز دارند مثل لی‏لی كردن و طناب بازی قوی‏تر هستند (كوكلی. 1990، گرین دوفر، لوكو، روزن گرن، 1996). در سازگاری اجتماعی نیز با توجه به اینكه دخترها هویت زنانه و پسرها، هویت مردانه پیدا می‏كنند، دخترها در روابط دوستی‏شان انحصاری هستند، زیرا بیشتر از پسرها انتظار صمیمیت دارند و دوستانشان بیشتر شبیه خودشان هستند (هارتاپ، 1996). به علاوه دخترها بیشتر پرخاشگری رابطه‏ای بروز می‏دهند و پسرها پرخاشگری مستقیم (كریك، كاساس و موشه، 1997، كریك، كاساس و كو، 1999).

بنابراین باتوجه به آمادگیهای جسمی، روانشناختی و اجتماعی كودك در دورة پیش‏دبستانی برای پیشرفت در جنبه‏های مختلف تحولی و گواهی پژوهشهای مختلف در تأثیر مثبت آموزشهای این دوره بر مهارتهای ادراكی ـ حركتی و سازگاری اجتماعی كودكان دورة ابتدایی، لزوم توجه بیشتر به آموزشهای پیش‏دبستانی از لحاظ كمی و كیفی و انجام پژوهشهای مناسب در جهت سنجیدن اثرات و نیز بهبود محتوا و انجام آموزشها، مفید و لازم به نظر می‏رسد.

ممكن است این سوال در ذهن متبادر شود كه بین مقوله مهارتهای روانی ـ حركتی و سازگاری اجتماعی چه ارتباطی می‏تواند وجود داشته باشد. این ارتباط چگونه و از طریق كدام مكانیزم صورت می‏گیرد. نكته ای كه ذكر آن ضروری به نظر می رسد اینكه مهارتهای تحولی از یكدیگر جدا شدنی و تفكیك پذیر نیستندو همه این مهارتها در بستر تجارب كودك فرا می بالند. در تئوری گزل (1379) مهارتهای روانی ـ حركتی و سازگاری با یكدیگر رابطه ای نزدیك دارند، زیرا كودكی كه از مهارتهای حركتی ضعیف باشد ممكن است در سازگاری شدن با محیط پیرامون و همسالان مشكل پیدا كنند. علاوه بر این، پیاژه (1374) نیز معتقد است كه مهارتهای حركتی دوره حسی ـ حركتی، زمینه سازی طرح‏واره‏هایی می شود كه این طرح‏واره‏ها در رشد انسان، زیربنای انطباق او با محیط را شكل می دهد.

علاوه بر این پژوهشهای انجام شده، تاكنون متغیرهای مهارتهای روانی ـ حركتی و سازگاری اجتماعی را یكجا مورد بررسی قرار نداده‏اند. بلكه هر كدام را در ارتباط با متغیرهای دیگری كه مناسب و ضروری تشخیص داده‏اند مورد ملاحظه قرار داده‏اند. بنابراین به نظر می‏رسد كه در پژوهشهای انجام شده خلایی وجود داشته باشد كه سعی پژوهش حاضر بررسی نوع ارتباط این متغیرها و تاثیر آموزش پیش دبستانی در مهارتهای روانی ـ حركتی و سازگاری دانش آموزان سال اول ابتدایی است

 

فهرست مطالب:

 فصل اول: مقدمه

مقدمه................................................................................................................................................................. 1

بیان مساله .......................................................................................................................................................  2

ضرورت و اهداف تحقیق .................................................................................................................................. 6

اهداف پژوهش .................................................................................................................................................  7

فرضیه های پژوهش ........................................................................................................................................  7

تعاریف و اصطلاحات ......................................................................................................................................  8

 فصل دوم: مبانی نظری و پیشینه پژوهش

خلاصه ای از فصل دوم ................................................................................................................................  11

تاریخچه آموزش پیش دبستانی ..................................................................................................................  11

تعریف دوره پیش دبستانی ..........................................................................................................................  21

ویژگیهای كودك در دوره پیش دبستانی ...................................................................................................  21

اهداف دوره پیش دبستانی ..........................................................................................................................  25

مهارتهای روانی ـ حركتی در دوره دبستان ...............................................................................................  27

تحول حركت در كودكان دبستانی ..............................................................................................................  29

مهارتهای روانی ـ حركتی ............................................................................................................................  31

سازگاری اجتماعی ........................................................................................................................................  42

روابط با همسالان .........................................................................................................................................  48

وظیفه مهد كودك و مراكز پیش دبستانی از دیدگاه آدلر .........................................................................  66

پیشینه پژوهش .............................................................................................................................................  73

 فصل سوم: روش شناسی

روش پژوهش ................................................................................................................................................  90

ابزار پژوهش ..................................................................................................................................................  90

جامعه آماری .................................................................................................................................................  92

گروه نمونه و روش نمونه گیری ...................................................................................................................  92

متغیرها ..........................................................................................................................................................  93

روش اجرای پژوهش ....................................................................................................................................  93

روشهای آماری ..............................................................................................................................................  93

فصل چهارم: تجزیه و تحلیل اطلاعات

تجزیه و تحلیل نتایج ....................................................................................................................................  95

یافته های جانبی پژوهش .........................................................................................................................  102

 فصل پنجم: یافته های پژوهش و بحث دربارة نتایج آن

محدودیت های پژوهش ............................................................................................................................  118

پیشنهادات .................................................................................................................................................  118

 منابع ..................................................................................................................................................................  121

ضمائم ..............................................................................................................................................................   130

فهرست جداول

 جدول شماره 2- مقوله های اصلی در حوزه روانی ـ حركتی .....................................................................  34

جدول شماره 1-2- شاخص های رشد رفتار طبیعی .................................................................................  55

جدول شماره 2-2- مراحل رشد روانی ـ اجتماعی اریكسون ....................................................................  59

جدول شماره 3-2- تشخیص هدفهای كودكان ناسازگار ...........................................................................  68

جدول شماره 1- توزیع فراوانی آزمودنیها بر حسب جنسیت ......................................................................  95

جدول شماره 2- توزیع فراوانی آزمئدنیها برحسب گروه آموزش دیده و آموزش ندیده ............................  95

جدول شماره 3- توزیع فراوانی آزمودنیها بر حسب ....................................................................................  96

جدول شماره 4- توزیع فراوانی آزمودنیها بر حسب كلاس .........................................................................  96

جدول شماره 5-  توزیع فراوانی شغل پدر آزمودنیها .................................................................................  97

جدول شماره 6- توزیع فراوانی شغل مادر آزمودنیها ..................................................................................  97

جدول شماره 7- توزیع فراوانی سطح تحصیلات پدر آزمودنیها .................................................................  98

جدول شماره 8- توزیع فراوانی سطح تحصیلات مادر آزمودنیها ................................................................  98

جدول شماره 9- مقایسه میانگینهای گروه آموزش دیده و آموزش ندیده در مهارتهای روانی ـ حركتی ..  99

جدول شماره 10- مقایسه میانگینهای سازگاری اجتماعی و مؤلفه های آن در دو گروه آموزش دیده و

آموزش ندیده ..............................................................................................................................................  100

جدول شماره 11- مقایسه میانگینهای دختران و پسران آموزش دیده در متغیر مهارتهای روانی ـ حركتی  100

جدول شماره 12- مقایسه میانگینهای دختران و پسران آموزش ندیده در متغیر مهارتهای روانی ـ حركتی  101

جدول شماره 13- مقایسه میانگینهای دختران و پسران آموزش دیده در سازگاری اجتماعی ..................  101

جدول شماره 14- مقایسه میانگینهای دختران و پسران آموزش ندیده در سازگاری اجتماعی ................   102

جدول شماره 15- مقایسه میانگینهای دختران و پسران در مهارتهای روانی ـ حركتی و سازگاری اجتماعی  102

جدول شماره 16- مقایسه میانگینهای دو گروه آموزش دیده و آموزش ندیده به تفكیك سن در دو متغیر

مهارتهای روانـی ـ حركتی و سازگاری اجتماعی .........................................................................................  103

جدول شماره 17- مقایسه میانگینهای گروه آموزش دیده و آموزش ندیده به تفكیك جنس در

مهارتهای روانی ـ حركتی و سازگاری اجتماعی ...........................................................................................  104

جدول شماره 18- مقایسه میانگینهای  مهارتهای روانی ـ حركتی و سازگاری اجتماعی دانش آموزان

براساس وضعیت اشتغال مادر ....................................................................................................................... 105

جدول شماره 19- مقایسه میانگینهای مهارتهای روانی ـ حركتی براساس شغل پدر با استفاده از

تحلیل واریانس یك طرفه ...........................................................................................................................  105

جدول شماره 20- آزمون توكی برای تشخیص تفاوتهای معنادار بین میانگین ها ...................................  106

جدول شماره 21- مقایسه میانگینهای سازگاری اجتماعی براساس شغل پدر با استفاده از

تحلیل واریانس یك طرفه ...........................................................................................................................  106

جدول شماره 22- مقایسه میانگین های روانی ـ حركتی كودكان براساس تحصیلات پدر با استفاده

از تحلیل واریانس یك طرفه .......................................................................................................................  107

جدول شماره 23- آزمون تعقیبی توكی برای تعیین معناداری تفاوت میانگین های روانی ـ حركتی

براساس تحصیلات پدر ................................................................................................................................  107

جدول شماره 24- مقایسه میانگینها در اسزگاری اجتماعی براساس تحصیلات پدر با استفاده از تحلیل واریانس

یك طرفه .....................................................................................................................................................  108

جدول شماره 25- آزمون توكی برای مقایسه میانگینها در سازگاری اجتماعی براساس تحصیلات پدر  108

جدول شماره 26- مقایسه میانگین مهارتهای روانی ـ حركتی براساس تحصیلات مادر با استفاده از تحلیل

واریانس یك طرفه ...................................... 109

جدول شماره 27-  آزمون توكی برای مقایسه دو به دو میانگینهای روانی ـ حركتی براساس تحصیلات مادر  109

جدول شماره 28- مقایسه میانگین سازگاری اجتماعی براساس تحصیلات مادر با استفاده از تحلیل واریانس

یك طرفه .........................  110

جدول شماره 29- همبستگی بین زیرمقیاسهای سازگاری اجتماعی با یكدیگر و با مهارتهای روانی ـ حركتی              111