انقلاب مشروطه و ملی شدن صنعت نفت

انقلاب مشروطه
انقلاب مشروطه نیز همچون جنبش تنباكو دارای آثار دیرپا بی تاریخ معاصر كشور بوده است در این جا به زمینه ها و علل وقوع ، علل شكست و پیامدهای این انقلاب را به اختصار اشاره نمود.
الف ) زمینه ها و علل آغاز نهضت : به طور كلی زمینه ها و علل وقوع انقلاب مشروطه در سه بعد فكری ـ فرهنگی ، سیاسی و اقتصادی قابل بررسی است .
ب ) روند حوادث : در سال های پایانی حكومت ناصر الدین شاه اوضاع ایران به تدریج رو به وخامت نهاد و با مرگ شاه اوضاع آشفته تر شد . مظفرالدین شاه كه پس از كشته شدن پدر به سلطنت رسید فردی بیمار و ملایم بود و دست كم مدتی برای پذیرش افكار اصلاح طلبانه آمادگی داشت وی امین سلطان را كه مورد تنفر عامه بود بر كنار و امین الدوله را به جای او منصوب كرد او برای پرداخت حقوق حرمسرای پدر بر آوردن خواست های مالی مكرر و در باریان تازه وارد كه سال ها منتظر چنین فرصتی بود و سفر ( درمانی ) به چشمه های آب معدنی اروپا به پول فراوان نیاز داشت ؛ ولی صدر اعظم نتوانست وام جدیدی از انگلستان دریافت كند بدین وسیله شاه امین الدوله را بر كنار كرد و بار دیگر امین السلطان را به صدر اعظمی انتخاب كرد امین السلطان دووام بزرگ از روس ها گرفت در وام نخست ایران تعهد كرد تمامی بدهی خودرا به انگلستان بپردازد و از این پس بدون جلب رضایت روس ها از كسی وام نگیرد در برابر وام دوم امین السلطان روس هارا از امتیازات اقتصادی عمده ای بهره مند ساخت . افزون بر این روس ها بر امضای یك معاهده ی گمرگی پای می‌فشرند . بر اساس این معاهده ، بر اقلام اصلی وارداتی روس تعرفه ای ـ كمتر از 5% ارزش كالا كه مرسوم زمان بود ، گمرك بسته می شد روس ها برای تضمین وام ها فردی بلژیكی به نام نوز را كه به آن ها تمایل داشت به عنوان رئیس گمرك ایران تحمیل كرده بودند با تسلط بلژیكی ها بر گمرك ایران به دلیل تبعیضی كه آن ها در مورد بازرگان ایرانی در مقاله تجاوز روس ها روامی داشته شكایات فراوانی از بازرگانان ایرانی می رسید این دو وام در آمد ناشی ا ز گمرك ،‌بیشتر در سه سفر شاه به اروپا هزینه گردید و شرایط اقتصادی بیش از پیش رو به وخامت نهاد در این موقعیت ناخشنودی از سلطه ی بیگانگان بر گمرك ، افزایش نفوذ روس ها ،‌بی عدالتی و فقر و ناامنی و وجود مشكل نان در كشور دولت را زیر فشار قرارداد . اولین مرحله از اعتراض ها به بهانه ی نان شروع شد . عصیان ها در هر شهر از سوی چند روحانی با نفوذ رهبری و پشتیبانی می شد به تدریج فشار مخالفان فزونی یافت و سرانجام در سال 1903 م . به استعفای امین السلطان كه اكنون به بالا ترین لقب یعنی اتابك دست[1] یافته بود انجامید شاه عین الدوله را به عنوان صدر اعظم انتخاب كرد اما نارضایتی ها پایان نیافت . در این زمان شكست روسیه از ژاپن و وقوع تحولات انقلابی در روسیه به مردم جسارت و روحیه بخشید ایرانیان می دانستند كه روس ها برای حفظ منافعشان از حكومت قاجار حمایت می كند ؛ ولی مشاهده ی پیروزی یك كشور كوچك آسیایی دارای قانون اساسی در یك قدرت غول پیكر اروپایی بدون قانون اساسی و وقوع تحولات انقلابی در روسیه ترس آن ها را از مقابله با روسیه فرو ریخت در گیرو دار این حوادث دو واقعه در برافروختن آتش خشم مردم مؤثر بود نخست كردار توهین آمیز نوز در پوشیدن لباس روحانی كه سبب بسته شدن بازار و تجمع مردم در حضور روحانیون شد [2] و دوم این بود كه علاء الدوله حاكم تهران به بهانه ی گران شدن. قند عده ای از بازرگانان را به چوب بست . به دنبال انتشار این خبر مردم بازارها را بستند و در منزل آیت الله پسر محمود طباطبایی گرد آمدند . آیت الله طباطبایی و بعضی دیگر از علما كه از مدت ها پیش در اندیشه ی ایجاد تحولی به سود مردم بودند و از نفوذ استعمارگران در كشور و ستم های حكومت رنج می‌بردند قدم پیش نهادند و قرار گذاشتند كه پیشاپیش گروهی از مردم به عنوان اعتراض شهر را ترك گویند و در حرم حضرت عبدالعظیم تحصن كنند و خواهان اجرای خواست‌های مردم نشوند در رأس خواسته های آن ها تأسیس عدالت خانه برای رسیدگی به شكایت های مردم بود . تحصن علما و مردم در حرم حضرت عبدالعظیم حكومت استبدادی را وادار به عقب نشینی كرد و شاه و درباریان ناچار خواسته های مردم را پذیرفتند و فرمان تأسیس عدالت خانه توسط شاه صادر شد . پس از بازگشت علما و مردم از حرم حضرت عبدالعظیم ، دولت به وعده های خود عمل نكرد و در نتیجه مردم به مبارزه ادامه دادند . در یكی از روزها ، مأمورین دولتی یكی از سخنرانان مذهبی را دستگیر كردند كه با اعتراض مردم رو به رو شدند و شورش به پا كردند . در این میان با تیراندازی مأموران، طلبه ی جوانی به نام سید عبدالحمید به شهادت رسید . در نتیجه بار دیگر علما و مردم در مسجد جامع تهران گرد آمدند و به چاره اندیشی پرداختند . این بار دو تن از رهبران روحانی آیت الله سیّد محمّد طباطبایی و آیت الله سید عبدالله بهبهانی ،‌با مشورت دیگران تصمیم گرفتند تهران را ترك كنند . آیت الله شیخ فضل الله نوری نیز به حمایت مردم برخاست و همراه علما عازم قم شد. این مسئله اوضاع تهران را پریشان كرد و عده ای از علمای نجف نیز از مردم پشتیبانی كردند . گروهی از مردم به سفارت انگلیس پناه بردند این تحصن یك ماهه در سفارت بیگانه از نقاط مذموم و تاریك انقلاب مشروطه است . متحصنان نخست از شرع احمدی و نشست محمدی ( ص ) سخن می راندند و لی به تدریج این خواسته ها دگرگون شد و مضامین فرهنگ غربی در دادخواست ها وارد شد . [3] تحصن در سفارت انگلیس فرصت مناسبی برای هدایت نهضت توسط انگلیسی ها فراهم نمود . لفظ مشروطه در همین سفارت ورد زبان ها شد.[4] قبل از آن خواسته ها محدود به عدالت خانه بود در این زمان تعداد بسیار اندكی معنای مشروطه و تبعات آن را می دانستند به قول مجرد الاسلام از میان 10 هزار نفری كه به سفارت انگلیس پناه بردند فقط 10 نفر بودند كه واقعاً مشروطه خواه بودند و می دانستند چه می خواهند.[5]

در نتیجه شاه و درباریان بار دیگر عقب نشینی كردند و مظفرالدین شاه با صدور فرمان مشروطیت و عزل عین الدوله در برابر خواسته های مردم تسلیم شد كه این ترتیب قیام مردم به ثمر رسید و نظام استبدادی به نظام مشروطه مبدل گشت . در چهاردهم جمادی الثانی سال 1324 ه . ق (14 مرداد 1285 ه . ش ) فرمان مشروطیت به دست مظفر الدین شاه امضا شد پس از آن انتخابات صورت گرفت و نمایندگان به تدوین قانون اساسی پرداختند متأسفانه در تدوین قانون اساسی ، از قوانین اساسی كشورهای اروپایی مانند بلژیك و فرانسه استفاده شد و اولین نفوذ فكری غرب برای انحراف انقلاب آغاز شد مدتی بعد از تدوین قانون اساسی برای تكمیل و رفع نواقص آن شورایی مأمور تدوین متمم قانون اساسی شد . این متمم كه در آن پنج مجتهد بر قوانین حق نظارت داشتند به اصرار روحانیون مانند شیخ فضل الله شكل گرفت ده روز پس از امضای متمم قانون اساسی مظفر الدین شاه در گذشت و پسرش محمد علی شاه به سلطنت رسید محمد علی شاه برای رویایی با مشروطه خواهان در پی بهانه بود و دولت روسیه نیز به عنوان حامی ، در كنار او قرار داشت . حمله به كالسكه ی شاه كه برخی از مورخان آن را نقشه ی دربار شمردند ، بهانه ای مناسب در اختیار شاه نهاد . او در دوم تیر ماه 1287 ه . ش به پیشنهاد لیاخوف فرمانده‌ی روسی قزاق ها فرمان حمله به مجلس را صادر كرد هر چند در ظاهر همه چیز به سود شاه تمام شد ولی سرانجام مقاومت عالمان نجف كه در فتوای خود به دفاع از نهضت و سرزنش محمد علی شاه پرداختند . [6] تلاش ستارخان و باقرخان ، به فتح تهران ، بركناری محمد علی شاه و به قدرت رسیدن فرزند دوازده سالش احمد انجامید پس از آن ، افول مشروطه آغاز شد . حضور روس ها در شمال و انگلیسی ها در جنوب كشور و مداخلات بی اندازه ی آن ها كه موجب ضعف قدرت مركزی می شد . [7] اعتماد به مخالفان مشروطه مانند عین الدوله ، قدرت یافتن مجدد فرصت طلبان ،‌خان ها و اشراف قدیمی ، آغاز جنگ جهانی اول ، قحطی های وسیع ، عدم موفقیت دولت در تأمین امنیت و معیشت مردم و ناخشنودی فراگیر ملت ، زمینه را برای ظهور دوباره ی استبداد فراهم ساخت . [8]

فهرست مطالب:
چكیده مطالب
پیشگفتار
مقدمه
فصل اول : انقلاب مشروطه
الف ) زمینه ها و علل آغاز نهضت
ب ) روند حوادث
پ ) نیروهای درگیر در انقلاب مشروطه
ت ) عل شكست مشروطه
ج ) پیامدهای مشروطه
د ) ظهور و سقوط رضاشاه
فصل دوم : نهضت ملی شدن صنعت نفت
الف ) زمینه ها و علل آغاز نهضت
ب ) علل شكست نهضت
پ ) پیامدهای نهضت
فصل سوم:
نتیجه گیری
محدودیت ها
پیشنهادها




[1] -صاحبی، محمدجواد اندیشه های اصلاحی در نهضت های اسلامی تهران، كیهان 1367، ص 204

[2] ـ صاحبی ، محمد جواد . اندیشه ی اصلاحی در نهضت های اسلامی . تهران : كیهان 1361 . ص 205



[3] ـ جعفریان، رسول ، بررسی و تحقیق در نهضت مشروطیت ایران ، ، قم: توس: ص207

[4] ـ حاج سیاح ، خاطرات حاج سیاح ، به كوشش حمید سیاح ، تهران ،‌امیر كبیر : 1356 ، ص 560

[5] ـ مجرد الاسلام ،‌پیشین ، ص 24

[6] ـ ملك زاده ،مهدی تاریخ انقلاب مشروطیت ایران تهران ، انتشارات علمی ، چاپ چهارم ، 1373 ص 721

[7] ـ در مورد مداخلات روس ها ر . ك : همان منبع ص 1525 و 1536 وادوار براون ، نامه هایی از تبریز ، ترجمه حسن جوادی

[8] ـ ر . ك : مهدس داودی ، عین الدوله و رژیم مشروطه تهران ، كتابهای جیبی ، 1372 ص 205