روش های تحقیق در روانشناسی و علوم تربیتی

مقدمه:

آزمایش به معنی تجربه روش های جدید و ارزشیابی اثرهای آن است و منظور از تحقیق آزمایشی، روشی است که دست کم یک متغیر تحقیق در کنترل پژوهشگر باشد تا بتواند با دستکاری آن، اثرش را بر متغیر دیگر بررسی نماید. به عبارت دیگر تحقیق آزمایشی روشی کنترل شده و منظم برای یافتن پاسخ این سوال است که «اگر متغیر الف تحت شرایط كنترل شده تغییر کند، چه اثری بر متغیر ب  خواهد داشت ؟»‏.

در تحقیق آزمایشی، متغیر مستقل (متغیر الف) به وسیله آزمایش کننده دستکاری می شود تا تأثیرات تغییرات آن بر متغیر دیگری (متغیر ب) که وابسته فرض شده است، مشاهده و اندازه گیری شود. به عنوان مثال در یک طرح آزمایشی که به منظور تعیین کارایی یک روش تدریس جدید بر یادگیری علوم طرح ریزی شده است، روش تدریس جدید متعیر مستقل است و یادگیری علوم متغیر وابسته است.  این مثال نشان می دهد که به منظور برقراری رابطه علت و معلولی میان دو یا چند متغیر از طرح های آزمایشی استفاده می شود.

در تحقیق آزمایشی، آزمایش‌كنندگان، محرك، رفتار یا شرایط محیطی (متغیر مستقل) را دست‌كاری می‌كنند، سپس چگونگی تاثیر این امر را در تغییر ‏وضعیت و یا رفتار آزمودنی (متغیر وابسته) مورد مشاهده قرار می‌دهند.‏ دست‌كاری آنها دقیق، منظم و کنترل شده است، آنها باید از عوامل دیگری كه بر نتیجه كار اثر می‌كند (متغیرهای مزاحم یا اخلال گر) آگاه باشند و آنها را به ‏گونه‌ای كنترل نمایند یا از میان بردارند كه بتوانند بین عامل دست‌كاری شده(متغیر مستقل)  و آثار مشاهده‌شده (متغیر وابسته) رابطه‌ای منطقی ‏برقرار سازند.‏ در این روش، پژوهشگران ابتدا مسئله‌ای را تعریف می نمایند، سپس برای آن یك ‏پاسخ آزمایشی یا فرضیه پیشنهاد می‌كنند. آنان فرضیه را می‌آزمایند و بر اساس رابطه میان متغیرهای كنترل ‏شده‌ای كه مشاهده كرده‌اند (رابطه متغیر مستقل و وابسته) فرضیه را تائید یا رد می‌كنند. باید توجه داشته باشیم كه تائید یا رد یك فرضیه بر اساس ‏احتمال بیان می‌شود نه بر اساس یقین.‏

نکته بسیار مهم در روش آزمایشی این است که عناصر دست‌كاری شده و آثار مشاهده شده را می‌توان كنترل ‏كرد. کنترل مفهوم بسیار مهم و کلیدی در تحقیق آزمایشی است به نحوی که اگر بخواهیم یک تفاوت عمده بین تحقیق آزمایشی و سایر روش های تحقیق در نظر بگیریم، می توان از کنترل نام برد

(در قسمت های بعدی تحقیق آزمایشی از کنترل بیشتر صحبت خواهیم نمود).

در واقع می توان گفت که  این روش پیچیده‌ترین، دقیق‌ترین و موثرترین روش برای كشف و پروراندن رشته‌ای از دانش‌ سازمان‌یافته ‏است. گرچه بیشترین كاربرد روش تجربی در آزمایشگاه است، اما در موقعیت‌های غیرآزمایشگاهی ‏مانند كلاس درس نیز كه عوامل یا متغیرهای مهم را می‌توان تا حدودی كنترل كرد، به گونه موثری بكار می‌رود. ‏هدف آنی آزمایش، پیش‌بینی وقایع در موقعیت‌های تجربی است. هدف غائی آن تعمیم روابط متغیرها است به ‏گونه‌ای كه در خارج از آزمایشگاه و در مورد جامعه گسترده‌تری نیز كه مورد نظر محقق است صدق كند.

با توجه به اینکه آزمایش، کنترل شده ترین، دقیق ترین و پیچیده­ترین روش پژوهشی است که مورد استفاده محققین قرار می گیرد، افراد عادی نیز غالباً روش علمی را مساوی با آزمایش در نظر می­گیرند. حتی از دیدگاه  کرلینجر تحقیق عبارت است از بررسی و مطالعه منظم، کنترل شده و آزمایشی قضیه های  فرضی درباره روابط احتمالی بین پدیده های طبیعی با دیدی انتقادی. به بیان دیگر از نظر وی تحقیق در درست ترین حالت خود برابر است با آزمایش. اما روش آزمایش، فقط یكی از جنبه­های روش­های تحقیق است، در روش های علمی فعالیت های زیادی انجام می­شود كه آزمایش یكی از آنها است.